Een veiliger klimaat door een positieve houding ten opzichte van fouten (uit magazine van Stichting Veilig Onderwijs jaargang 2016, nummer 1)

In het eerste kwartaal van het jaar 2016 heeft uitgeverij Nolin Uitgevers B.V. in opdracht van Stichting Veilig Onderwijs het magazine mogen uitgeven met daarin een interessant artikel over 'Een veiliger klimaat door een positieve houding ten opzicht van fouten'. Voor degenen die het gemist hebben laat uitgeverij Nolin Uitgevers B.V. het artikel via dit medium nog een keer naar voren komen.

Goed zo! Je hebt een fout gemaakt!

Een veiliger klimaat door een positieve houding ten opzichte van fouten

Door: Anne-Minke Hiemstra

“Juf, ik heb het verkeerd gedaan!” De vierjarige kleuter Joost heeft zojuist ontdekt dat hij een fout heeft gemaakt in zijn werk. Hij zit met afhangende schouders op zijn stoeltje en kijkt mij ontdaan aan. Hij geeft mij het gevoel alsof voor hem zojuist de wereld is vergaan.

Fouten maken

Het is verwonderlijk om te zien hoe negatief het maken van fouten door deze jongen wordt ervaren. Een gevoel dat met grote regelmaat te zien is bij veel kinderen. Het maken van fouten lijkt bij hen aan te voelen als een bestraffing. En dat terwijl het voor het kunnen leren van belang is om fouten te maken. Je hoort niet voor niets regelmatig de uitdrukking “Van fouten kun je leren.”

Het is daarom van goed om te weten hoe belangrijk het maken van fouten is voor het leren van de leerling. Daarnaast is het goed om te weten waar de angst voor het maken van fouten vandaan komt en welke problemen dit veroorzaakt. Tot slot kijken we naar wat wij als volwassenen kunnen doen om het maken van fouten tot een positieve ervaring te maken voor de leerling. 

Fouten zijn belangrijk voor het leren

Leren doen we door deel te nemen aan leeractiviteiten. We kiezen ervoor om deel te nemen aan deze leeractiviteiten, omdat we nieuwe kennis en vaardigheden op willen of moeten doen. Deze leeractiviteiten vinden overal plaats; thuis, op school, op het sportveld of op straat. Op het moment dat je iets wilt kunnen wat je nog niet beheerst en je bereid bent om daar wat voor te doen, sta je open voor nieuwe leeractiviteiten en kun je leren.  

Wanneer we deel nemen aan zo’n leeractiviteit, is de kans groot dat er dingen verkeerd gaan en dat we fouten zullen maken. En dat is bij leeractiviteiten juist goed.

We doen door het maken van deze fouten nieuwe kennis op over hoe we een activiteit beter niet kunnen uitvoeren. Aan de hand van deze ervaring kunnen we nieuwe ideeën opdoen over hoe we de activiteit op een betere manier kunnen uitvoeren.

Wel is het hierbij van belang dat wij ons bewust worden van de fouten die we maken. Worden we ons namelijk niet bewust van wat er verkeerd gaat, dan gaat dit leermoment ongemerkt aan ons voorbij.

Bewust worden van je fouten

Het bewust worden van onze fouten doen we door de terugkoppeling die we daarop krijgen. Deze terugkoppeling kan spontaan zijn, doordat we zien, horen, ruiken, proeven of voelen wat het resultaat is van onze leeractiviteit. Denk aan het proeven van een aangebrand koekje. Je weet door de smaak, kleur en geur dat hier iets niet goed gegaan is.

Daarnaast hebben we de doelbewuste terugkoppeling. Dit is een terugkoppeling die bewust gegeven wordt door iemand die jouw handelen heeft ervaren. Deze terugkoppeling is bedoeld om je te helpen in je leerproces, zodat je beter wordt in de kennis of vaardigheden die jij wilt leren (Hattie & Timperley, 2007; Wiggens, 2010; Wiggens, 2012).

De terugkoppeling over je fouten is belangrijk om van de fouten te kunnen leren. De terugkoppeling over fouten is zelfs de meest effectieve manier om te kunnen leren (Hattie, 2009). Hier zit echter gelijk ook de crux van het verhaal, want deze terugkoppeling brengt niet altijd positieve ervaringen mee.

Denk aan een negatieve terugkoppeling zoals deze:

“Ik heb het nog zo gezegd, nu doe je het weer fout! Zo gaat het natuurlijk nooit lukken. Heb je liggen slapen of zo!” 

Of  “Stop maar! Ik doe het zelf wel. Dan gaat het tenminste goed.”

Waar komt de angst voor fouten maken vandaan?

Het openstaan voor de terugkoppeling vraagt van een persoon dat hij zich kwetsbaar opstelt. Om je kwetsbaar op te kunnen stellen heb je een veilig klimaat nodig. Een omgeving waarin je ervaart dat je fouten mag maken en ervan mag leren.

Op het moment dat er verwijtend of afkeurend teruggekoppeld wordt op fouten, is de kans groot dat de ontvanger zich gekwetst voelt. De ontvanger zal zich dan afsluiten voor deze terugkoppeling en een beschermende houding aannemen (Brown, 2013).

In de huidige maatschappij zijn er veel organisaties en bedrijven die werknemers laten merken dat zij de prestaties van hun werknemers goed genoeg of juist onvoldoende vinden. Dit doen ze door bijvoorbeeld het maken van ranglijsten, becijferen of het geven van een prestatiebonus. Het komt zelfs bij teamprestaties voor dat een enkel teamlid wordt beloond, in plaats van de hele groep. Doordat de rest van het team niet wordt beloond, ervaren zij dat hun aandeel in de teamprestatie niet goed genoeg is geweest.

De bedrijven en organisaties bedoelen het niet verkeerd, maar toch gebruiken zij deze angst voor fouten. Ze gebruiken de angst en schaamte die mensen ervaren wanneer ze iets verkeerd doen, om zo de mensen te motiveren beter hun best te doen. Dit zorgt ervoor dat er geen veilig klimaat ervaren wordt binnen deze bedrijven (Brown, 2013).

Ook op school en thuis komen situaties voor, waarbij onbedoeld de angst om het minder goed te doen als stimulans gebruikt wordt bij leerlingen. Kijk maar eens goed om je heen. Misschien herken je dan zelf al situaties waarin gewerkt word met ranglijsten, becijferingen of een vorm van prestatiebonussen bij leerlingen, waarbij er nadrukkelijk gekeken wordt naar wie het meest bekwaam is. Of misschien ervaar je bij leerlingen onderling een strijd om wie het beste is. Deze situaties brengen schade toe aan het veilige klimaat waar we als leerkrachten en ouders zo hard aan werken.  

De gevolgen van de angst om fouten te maken

Ieder mens is anders. We verschillen in niveau, manier van leren en ieder mens heeft zijn eigen dromen en talenten. De een is cognitief sterker dan de ander, terwijl de ander weer beter is met het leggen van sociale contacten.

Maar er is geen mens ter wereld die alles goed doet. Er is geen mens ter wereld die nooit fouten maakt, thuis, op straat, op school of op het werk. En toch heeft het maken van fouten bij een groot deel van de mensen een negatieve lading. Een angst die veel mensen van jongs af aan al meegekregen hebben. Veel mensen, jong en oud, nemen daardoor een beschermende houding aan om zich te beschermen tegen de negatieve reacties op de dingen die zij verkeerd doen. Denk hierbij aan fouten ontkennen, risico’s uit de weg gaan, extreem perfectionistisch zijn of bij fouten in de verdediging gaan. Ook bij kinderen komt deze beschermende houding al voor.  

Hierbij zie ik kleuter Max voor me. Op school wordt hij tijdens de verplichte taken geconfronteerd met activiteiten waar hij moeite mee heeft, bijvoorbeeld knutselen. Tijdens deze activiteit zie ik vaak de frustratie op het gezicht van Max. Knippen is niet zijn sterkste kant. Het knippen gaat hem minder goed af dan zijn leeftijdsgenoten en dat is hij zich goed bewust. Max kiest daarom niet uit zichzelf voor knutselactiviteiten, maar doet ze vaak op de laatste dag van de week. Hij doet ze omdat het echt moet van de juf.

De moeder van Max vertelt tijdens een oudergesprek dat Max bang is om fouten te maken. “Hij is bang om te falen.” Het gevolg hiervan is dat hij daardoor uitdagende activiteiten uit de weg gaat en liever kiest voor de werkjes waarvan hij weet dat hij ze kan.

Het uit de weg gaan van moeilijke activiteiten zorgt ervoor dat Max weinig van de activiteiten leert. Max wordt niet beter in het knippen, omdat hij dit niet voldoende oefent en niet open staat om te leren van zijn fouten. Doordat Max kiest voor de veilige weg, belemmert hij zijn eigen ontwikkeling.

Een positieve houding ten opzichte van fouten

Als onderwijzers en ouders hebben wij een belangrijke taak om de leerlingen op een goede manier te leren omgaan met fouten. Door middel van onze houding ten opzichte van fouten, kunnen wij de leerlingen laten ervaren dat het om te kunnen leren, goed is om fouten te maken.

Het is voor zo’n houding belangrijk dat je als leerkracht of ouder bewust bent van het feit dat je zelf ook nog altijd fouten maakt. Laat leerlingen zien dat jij fouten maakt door de dingen die in de klas of thuis verkeerd gaan niet te ontkennen, maar juist te benoemen. Geef aan waar het mis is gegaan en welk gevoel je daarbij hebt. Vertel vervolgens hoe je dit nu gaat oplossen of hoe je dit de volgende keer aan wilt pakken, zodat het beter verloopt.

Met deze positieve houding ten opzichte van fouten, laat je aan de leerlingen zien dat het klimaat voor jou veilig genoeg is om fouten te maken en dat je het fouten maken niet erg vindt. Je gaat er immers van leren.

Jouw houding ten opzichte van fouten van de leerlingen, kun je laten ervaren door de wijze waarop je de leerling benadert, als zij merken dat zij fouten maken. Wanneer een leerling ervaart dat hij iets verkeerd doet, reageer dan bemoedigend. Koppel terug zonder een oordeel en vraag aan de leerling waarom hij denkt dat hij het verkeerd gedaan heeft. Vraag vervolgens wat het eindresultaat had moeten zijn; wat was het doel van de activiteit? Als laatste vraag je wat de leerling denkt dat hij had moeten doen of nu nog kan doen om dat eindresultaat te bereiken. Moedig vervolgens de leerling aan om deze oplossing uit te proberen. Maak de leerling hierbij duidelijk dat de kans bestaat dat het weer verkeerd gaat, maar dat het ook dan weer een kans is om ervan te leren.

Oftewel, blijf de leerling bemoedigen. Door te werken aan een veilige klimaat waarin leerlingen ervaren dat ze fouten mogen maken, leggen wij de basis voor de leerlingen om in de toekomst in staat zijn op een goede manier om te kunnen gaan met negatieve reacties, tegenslagen en het maken van fouten (Trilling & Fadel, 2009).

Hoe het afliep met Joost

Terug naar de situatie met Joost. Joost zit nog op zijn stoeltje met afhangende schouders. Hij kijkt mij nu beteuterd aan. Ik zie tranen opwellen in zijn ogen. Hij lijkt zich te schamen voor zijn fout. Ik glimlach naar Joost en zeg: “Goed zo, Joost! Dat is helemaal niet erg!”. Er verschijnt een verbaasde blik op het gezicht van Joost. “Jij hebt ontdekt dat je een fout gemaakt hebt. Dat is hartstikke goed. Jij hebt nu wat geleerd! Van fouten leer je.” Terwijl ik dit zeg, verandert de verbazing gestaag in een brede glimlach. De angst en schaamte van Joost voor zijn gemaakte fout verdwijnt als sneeuw voor de zon.

Bronnen:

Brown, B. (2013). De kracht van kwetsbaarheid. (10^de druk). Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers B.V.

Hattie, J. (2009). Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement.           Londen: Routledge.

Hattie, J. & Timperly, H. (2007). The Power of Feedback. Verkregen op 8 juni, 2014, van http://education.qld.gov.au/staff/development/performance/resources/readings/power-feedback.pdf.

Trilling, B. & Fadel, C. (2009). 21st century skills, learning for life in our times. San Francisco, CA: Jossey-Bass.

Wiggens, G. (2010). Feedback: How Learning Occurs. Verkregen op 25 augustus, 2015, van             http://www.authenticeducation.org/ae_bigideas/article.lasso?artId=61.

Wiggens, G. (2012). 7 Keys to effective feedback. Educational leadership, september 2012, 10-16. Verkregen op 8 juli, 2014, van http://www.ascd.org/publications/educational-leadership/sept12/vol70/num01/Seven-Keys-to-Effective-Feedback.aspx.

Anne-Minke is werkzaam bij Stichting Veilig Onderwijs.

Dit artikel is gepubliceerd in het magazine van Stichting Veilig Onderwijs en uitgegeven door uitgeverij Nolin Uitgevers B.V. in het eerste kwartaal van 2016. Wilt u alsnog het magazine ontvangen? U kunt deze geheel kosteloos aanvragen bij uitgeverij Nolin Uitgevers B.V. De contactgegevens zijn te vinden op http://www.nolin-binnenhofprojecten.nl/contact/